Gonca Kocabaş / Milliyet.com.tr – İşitme engelli bir anne ve babanın işiten çocuğu olarak dünyaya geldi. Hoş sanatlar alanında eğitimi olan Sibel Kaya, şu anda işitme engelli ve sağır bireylerle çalışan bir toplumsal teşebbüsçü. Türk İşaret Dili’ni ana lisanı olarak öğrendi ve ‘Hadi İşaret’ sosyal teşebbüsüyle, işitme engelli ve sağır bireylerin topluma daha güçlü ve bağımsız bir formda iştirakini sağlamayı amaçlıyor. Eğitim projeleri, iş birliği çalışmaları ve toplumsal farkındalık faaliyetleriyle geniş kitlelere ulaşarak işiten ve sağır toplulukları için daha kapsayıcı bir toplum umuduyla çalışıyor.
İŞİTME ENGELLİ OLMADIĞINI 9 YAŞINDA PARKTA ÖĞRENDİ
Sağır bir ailede büyümek, Sibel için iki dünya ortasında köprü kurmak demekti. İşaret lisanı ile büyüdü ve sessiz bir dünyası oldu her vakit. Çocukluğunda annesiyle parka gittiğinde, öteki çocukların ellerini kullanmadan yalnızca dudaklarını oynatarak bağlantı kurduğunu fark etti ve annesine, “Onlar engelli mi, ellerini kollarını kullanamıyorlar mı?” dedi. Sibel’in dışarıdaki işiten dünya ile tanışması işte bu türlü oldu. Duyabildiğini fark edişi ise etrafındaki öteki çocuklarla etkileşimleri sayesinde oldu. Lakin her şey burada bitmedi. Küçük yaşta yaşadığı bir mesken kazası sonucunda işitme kaybı yaşamaya başladı. Kaza sırasında oluşan şiddetli basınç kulak zarını etkiledi ve bu sebeple duyma yetisini kısmen kaybetmesine neden oldu ve işitme aygıtı kullanmaya başladı.
Çocukluğunda yaşadığı en büyük zorluğun, işitme engelli ve sağır bir ailede konuşabilen bir birey olarak iki farklı kültüre ahenk sağlamak olduğuna dikkat çeken Sibel, “Ailem ve toplum ortasında bir köprü oldum diyebilirim, çok küçük yaştan bu yana onların her türlü hizmete ve günlük hayattaki faaliyete erişiminde takviye oldum. Alışılmış ailem de hem Türkçe öğrenmem hem de bağlantı hünerlerimi geliştirmem için beni daima destekledi. Bu takviye, toplumsal pürüzleri aşma yolunda bana güç verdi. Öte yandan anne ve babamın sağır oluşu, orada apayrı bir kültürün olduğu gerçeğini de değiştirmedi, her iki topluluğu birbirine bağlamak ise çocukluğumdan bu yana en büyük hayalim oldu” tabirlerine yer verdi.
3 MİLYON SAĞIR BİREYE SES OLDU
Motivasyonunun ana kaynağının, hem ailesinin sevgisi hem de sağır bireylerin hayatını düzgüne götürme isteği olduğunu lisana getiren Sibel Kaya, “Hayattaki her zorluğu bir öğrenme fırsatı olarak görüyorum. Bu seyahatte, ‘Bir şey değişirse her şey değişir’ fikri beni daima ileri taşıdı. Bir tahlil yolu olduğunu bilmek beni her vakit hem cesaretlendirdi hem de sonuca ulaşmak için teşvik etti. Hakikaten o denli de oldu, içimdeki bu değişim motivasyonu ve tecrübelerim ‘Hadi İşaret’i kurmam için en değerli itici güçtü” halinde konuştu.
İletişimde sözlerin ötesinde, vücut lisanı, mimikler ve işaret lisanının güçlü tesirlerini öğrendiğini söyleyen Sibel, “Türk İşaret Dili’ni ana dilim olarak öğrenmek, bana görsel irtibat konusunda farklı bir farkındalık kazandırdı. Bu da beni daha kapsayıcı bir bağlantı anlayışına yöneltti. Sağır bir bireyin sözleri anlaması için her şeyi daha geniş bir kavramsal çerçeve ile sunmak değerli. Bu sizi daha farklı ve çoklu düşünmeye itiyor, her daim Türkçe’de var olan bir kelimeyi nasıl daha anlaşılır formda işaret lisanına aktarırım diye düşünmeden edemiyorsunuz, bu da hem günlük omurdaki hünerlerimi şekillendirdi, hem de işim oldu” diyerek şunları söyledi:
ALINTI – “’Hadi İşaret’, pandemide toplumun işaret lisanı farkındalığının ne kadar kısıtlı olduğunu fark etmemle doğdu. Ailemle yaşadığım tecrübeler ve işaret lisanı aracılığıyla sağır bireylerin topluma daha etkin katılabileceğini görmek, bu projeyi hayata geçirmemde en büyük motivasyonum oldu. Haydi İşaret isminin nereden geldiğini merak ederseniz de şöyle aktarabilirim: Annem beni televizyonun yanına alırdı, zira birden fazla kanalda tercüman yoktu. Alt yazıdan gördüğü sözlere bakıp, ‘Kızım, bu sözün manası nedir? Haydi bunu işaretle’ derken, bu fikir ortaya çıktı. Annem, ‘Sadece bana anlatma, bunu sağır topluluğu da bilsin. Instagram’da bir sayfa aç, görüntü yükle’ dedi. Annemin verdiği motivasyonla Haydi İşaret’e, Instagram’da sayfa açarak başladım. Birinci görüntüyü paylaştığım vakit çok geniş bir kitleye ulaşacağımı kestirim etmemiştim. Bu alanda çok muhtaçlık olduğunu görmek beni çok üzmüştü. Sonra bu somut bir hale geldi.”
‘ESKİDEN 1 SÖZÜN MANASINI ANLATABİLMEK İÇİN UĞRAŞIYORDUM’
“Türkiye’deki müzelerin erişilebilirliğini artırmak gayesiyle Haydi İşaret ve Bongo Arka Project’in öncülüğünde Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı iştirakiyle sanat sözlüğü oluşturduk” diyen Teşebbüsçü Sibel, “Bunu yaparken sağır topluluğun muhtaçlıklarını temel aldık ve uzman lisan bilimcilerle sanat alanında yeni işaretlerin oluşturulması için birlikte çalıştık. Bu paydaşlık sayesinde, sağır bireylerin sanat yapıtları hakkında daha ayrıntılı konuşabilmelerini ve sanatı derinlemesine anlayabilmelerini sağlıyoruz” tabirlerine yer verdi.
Ayrıca sağır ressamlar, lisan bilimciler ve sanatkarlarla bir ortaya gelerek işaret lisanında yeni tabirler geliştirdiklerini söyleyen Sibel Kaya, “Bu tıp çalışmalarla, sağır bireylerin tabir zenginliğini artırıyor ve kendilerini her alanda özgürce tabir etmelerini sağlıyoruz. Sağır ressam bir arkadaşım yeni sözleri öğrendikten sonra, “Eskiden bir sözün manasını anlatabilmek için çok uğraşıyordum, artık daha rahat kendimi söz ediyorum” demişti, bu aslında bizim için en değerli olan şey. Bireylerin birbirleriyle irtibata geçebilmesini sağlamak, onlara bir dünyanın kapılarını açabilmek çok değerli. Sağlık, eğitim, bilim, siyaset ve teknoloji üzere tematik alanlarda da bu zenginleşmeyi sağlayarak, sağırların toplumsal entegrasyonunu artırmayı hedefliyoruz, bu sağırların bağımsız yaşama erişimleri açısından çok çok değerli. Uzman işaret lisanı bilimciler, tercümanlar ve sağır bireylerden oluşan bir takım ile çalıştık. Kolektif çalışmanın gücü, Türk İşaret Dili’ni zenginleştirme sürecinde çok pahalıydı, artarak devam etmesini dileriz” dedi.
‘TEK BAŞLARINA HASTANEYE, BANKAYA GİDEMİYORLAR’
Birkaç pahalı girişimcinin teklifiyle 2023 yılı kasım ayında Sabancı Vakfı’nın Fark Yaratanlar programına başvuran Kaya, 2024 yılı Mayıs ayında ise 15. Dönem Fark Yaratanlarından biri seçildiğini öğrendi. ‘O andan bugüne gelene kadar program mühletince birçok açıdan desteklendik’ diyen Sibel, “Eğitimler, muhtaçlık duyduğumuz alanlarda uzmanlarla eşleşme ve mentorluk dayanağı programın en kıymetli takviye alanları. Maksadımız birlikte bir kezlik bir proje yapmak değil, birlikte Haydi İşaret’in iş yapış biçimini geliştirmek ve ileri taşımak. Bu yol arkadaşlığının tek bir kezlik bir proje için olmamasını çok önemsiyorum. Öteki yandan, 15.Sezon Fark Yaratanlar plaketini Sabancı Vakfı Mütevelli Heyeti Başkanı Güler Sabancı’nın elinden almak hem projem hem de işitme engelli ve sağır bireyler ismine attığımız adımlar için büyük bir motivasyon kaynağı oldu. Bu süreçte, Fark Yaratanlar grubunun dayanakları, teşebbüsümün büyümesinde ve tesirinin genişlemesinde çok bedelli bir rol oynadı. Sabancı Vakfı’nın vizyonu, daha kapsayıcı bir toplum yaratma maksadımızı gerçekleştirme yolunda bizlere ilham verdi” diye konuştu.
Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde yer alan 600 bine yakın söze rağmen, resmi Türk İşaret Dili’nde yalnızca 2 bin işaret olduğunu lisana getiren Sibel, “Sağır bireylerin okuma-yazma oranı çok düşük. Kendilerini çok düzgün söz edemiyor, tek başına hastaneye ve bankaya gidemiyorlar. Yani günlük ömürde hepimizin eriştiği hizmetlere bağımsız bir halde erişemiyorlar. Toplumda çok aktif bir biçimde rol alamıyorlar. Bu açığı kapatmak, görünmeyen duvarlarını kaldırmak için Haydi İşaret’i Sabancı Vakfı Fark Yaratanlar programı ile geliştirmeye devam ediyoruz” diyerek şunları söyledi:
ALINTI – “Girişimim bünyesinde eğitimler düzenliyoruz. Eğitimlerimize katılan bireyler hem günlük hayatta hem de iş ortamında daha rahat bağlantı kurmaya başladı. Türk İşaret Dili’nin gelişmesi, sağır bireylerin kendilerini daha düzgün söz etmesini sağladı. Bilhassa çocuklar, işaret lisanını daha güçlü bir halde kullanarak özgüven kazandı. Gelecekte sektörel bir değişimi görmeyi de diliyoruz, iş yerlerindeki sağır kültürünü oluşturmak, işiten ve sağır topluluğunun iş hayatında faal bir formda yer alabilmesini sağlamak için çalışmalarımızın istikametini de buraya çevirdik, bağımsız bir ömür için istihdam epeyce kıymetli, tüm kesimlerde bu kültürü kurup daha çok sağır ve işitme engelli bireyin iş hayatında yer almasını sağlarsak gerçek ve tam bağımsız bir yaşantıdan kelam etmek mümkün olacak.”
‘200’E YAKIN SAĞIR BİREYİN EHLİYET ALMASINI SAĞLADIK’
‘Farkındalık artırmak için toplumsal kıssaları işaret lisanıyla anlatan kısa sinemalar, okul müfredatına işaret lisanı dersleri eklenmesi üzere projeler düşünüyoruz’ diyen Sibel, “Bunlar hayatın içinde her iki topluluğun da kendinden bir şeyler bulacağı alanlar, bu nedenle sahiplenmesi daha kolay olacaktır. Ayrıyeten, iş dünyasıyla iş birliği yaparak işitme engelli ve sağır bireyler için daha erişilebilir bir çalışma ortamı yaratmayı hedefliyoruz. Bahsettiğim üzere bağımsız ömür için istihdam ve erişilebilir çalışma ortamları epeyce kıymetli bir konu” sözlerine yer verdi.
Girişimini birinci kurduğunda finansman ve uzman takviyesi sağlamanın büyük zorluk olduğuna değinen Teşebbüsçü Sibel, “Bu sıkıntıları, güçlü bir takım kurarak ve tesirli iş birlikleri geliştirerek aştık. Sponsorlar bulduk, mesela yaptığımız bir proje ile şu ana kadar 200’e yakın sağır bireyin ehliyet almasına yardımcı olduk. Şoför kurslarında karşılaşabilecekleri tüm sözleri işaret lisanına çevirdik ve imtihanlarda özgüven kazanmalarını sağladık. Buradaki işaret lisanı açığını sağır topluluğu sayesinde tespit edip lisan bilimcilerin takviyesi ile fırsata çevirdik ve bir kelamlık oluşturduk, artık sağır ve işitme engelli bireylerin bağımsız bir halde bu hizmete erişebilmesinden büyük memnunluk duyuyoruz” bilgisini paylaştı.
‘TÜRKİYE’DE BU MEVZUYA HAYLİ KIYMET VERİLİYOR’
“Her vakit her yeni söz, her yeni lisan bir insan için orijinal bir dünya demek’ diyoruz, tam olarak sağır ve işitme engelli topluluğu için de misal şey geçerli” ifadelerini kullanan Sibel, “Her yeni işaret, o işaretin benimsenmesi sağır topluluğun yesyeni bir dünyaya açılması ve kimseye bağımlı olmadan bağımsız bir ömür sürdürebilmesi için hayli değerli. Bunu yabancı lisan öğrenen işiten bireyin dünyasına benzetebilirsiniz, nasıl öğrendiğimiz bir lisan bizi değişik bir dünya ile tanıştırıyorsa işaret lisanı de tam olarak bu türlü diyebilirim. Benim hayatımda ise, her iki lisanı bilmek iki topluluğun köprüsü olmak, dünyaya farklı bir vizyon ile bakmamı sağlıyor, her daim iki toplum için de orijinal işler geliştirmek istiyorum” dedi.
Diğer ülkelerdeki işaret lisanı çalışmalarıyla Türkiye kıyaslandığında ne tıp farklar yahut benzerlikler olduğunu sorduğumuz Sibel Kaya, “Alanda çok değerli gayretler var, çok kıymetli lisan bilimciler çok değerli uzmanlar var. Türkiye’de de bu alana hayli kıymet veriliyor, bizim üzere birçok teşebbüs var, kendileriyle her vakit iletişim ve iş birliği halindeyiz. Bunu sürdürmeye de devam edeceğiz, alanı olumlu tarafta el birliğiyle geliştireceğiz fakat olağan hem eğitim siyasetleri açısından hem de günlük hayatta toplumun önyargılarını kırmak ve geliştirmek gerek. Tahminen birçok tarafıyla eforlarımız dünyadaki gayretlerle örtüşüyor diyebilirim, biraz daha hızlanmak sağır topluluğun şu anda muhtaçlıklarını karşılayabilmek açısından değerli olur, umarım da daima birlikte önyargıları kıracak, kapsayıcı bir eğitim siyasetini inşa edeceğiz” diyerek yanıt verdi ve kelamlarını şöyle sonlandırdı:
ALINTI – “Herkes işaret lisanı öğrenerek ya da bu mevzuda farkındalık sahibi olarak dayanak olabilir. Sağır bireyleri anlayışla karşılamak, toplumsal bariyerleri yıkmanın en değerli adımıdır. Küçük jestlerle empati kurmak, örneğin bir işaret dili kitabı armağan etmek bile büyük bir fark yaratabilir. Fakat her iki topluluğu birbiri ile yanlışsız halde temas ettirirsek ve bunu günlük rutinimize döndürebilirsek işte o vakit kapsayıcı bir toplumu kurmuş olacağız.”