David Wagner, Almanya’da şimdi yeni piyasaya çıkan ‘Verkin’ isimli romanıyla İstanbul’u, Türkiye’yi güzel tanıdığını kanıtlayan bol ödüllü bir müellif. Bavyera ve Leipzig Kitap Mükafatı üzere mükafatların sahibi Wagner, 1971 doğumlu. ‘Gece Mavisi Pantolonum’ halinde Türkçeleştirebileceğimiz birinci romanı ‘Meine nachtblaue Hose’ 2000 yılında yayımlandı, bunu birinci hikaye ve deneme kitapları takip etti.
‘Leben’ isimli romanıyla 2013’te Leipzig Kitap Fuarı Ödülü’ne paha görüldü. Roman Ayça Sabuncuoğlu tarafından ‘Hayat’ ismiyle Türkçeye kazandırıldı, Everest Yayınevi etiketiyle yayımlandı. En son da İstanbullu bir Ermeni bayanın kıssasına odaklanan ‘Verkin’ isimli romanı basıldı.
David Wagner’le hem bu romanı hem de hastalığa ve hayat sevincine dair çok etkileyici romanı ‘Hayat’ hakkında konuştuk.
Sevgili David Wagner, biz söyleşimizi Berlin’de yapıyoruz bugün. Fakat son yıllarda o kadar sık İstanbul’a gidip gelmişsiniz ki, aslında pekala orada da buluşabilirmişiz.
Evet, haklısınız. İstanbul’a birinci kere 2010 yılında iki haftalığına gittim. Daha sonra 2015 yılında Tarabya Kültür Akademisi’nin bursiyeri olarak altı ayımı kentte geçirdim. İstanbul’a Boğaz’a aşık oldum diyebilirim. Bu periyotta Türkiye’yi çok dolaştım. Büyük baht yapıtı çok enteresan bir kişilikle, değişik bir bayanla tanıştım bu sırada. Tarabya’da, Beyoğlu ve Arap Camii tarafında yaşayan İstanbullu Ermeni bir bayandı bu ve bana kıssalar anlatmaya başladı.
Hayat, David Wagner, Tercüman: Ayça Sabuncuoğlu, 250 syf., Everest Yayınları, 2015. ‘YAZMAK FİZİKÎ BİR EYLEMDİR’
Evet İstanbul’daki karşılaşmalarınız ve müsabakalardan ortaya çıkan yeni romanınız ‘Verkin’ hakkında ayrıntılı bir biçimde konuşacağız. Lakin evvel Türkçeye de çevrilmiş olan yapıtınız hakkında konuşalım. ‘Hayat’, hastalığın, hastalıktan kurtulmanın ve hayatta kalmanın romanı. Neredeyse bir karaciğer naklinin kronolojisi tutuluyor kitapta. Vücut ve hastalık mevzuları müellif olarak sizin için geride kaldı diyebilir miyiz, yoksa bunlar hâlâ meşgul ediyor mu sizi?
Yazan birinin vücutla ya da hayatla ilgilenmemesi mümkün mü? Yalnızca beni değil, her müellifi meşgul eden hususlar bunlar. Zira vücudumuzla yazarız, hasebiyle yazmak fizikî bir aksiyondur. Ve ben de aslında fakat yaşadıklarım, tanıklıklarım hakkında yazan biriyim ya da şöyle diyelim: Beni çok ilgilendiren, anlamak istediğim şeyler hakkında yazıyorum. ‘Hayat’ isimli romanım da bu türlü doğdu. Bir sır değil: Çocukluğumun erken evrelerinden itibaren kronik bir hastalığım olduğu anlaşıldı. Karaciğerimin aşikâr bir vakit sonra çalışmayacağını biliyordum. Yani bir noktadan sonra fakat ve lakin karaciğer nakliyle hayatta kalabilmem mümkün olacaktı. Sonuçta talihim yaver gitti, bu türlü bir nakil gerçekleşebildi. Ve ben de tüm bunları edebiyat aracılığıyla işlemek ve anlamak istedim.
Bu tecrübesi yazıya dökmüş olmanız da bizim için büyük bir talih. Zira çok özel ve hakikatli bir metin bu. Neredeyse hastalığınızın bir bilançosu formunda, çok şahsî bir metin.
Bir yanıyla bu türlü; lakin öte yandan da ‘Hayat’ hastane ortamıyla da ilgili, yani hastaneleri anlatan bir roman. Beni yer olarak yalnızca kentler ilgilendirmiyor. Mesela bir süpermarkette geçen bir roman da yazdım. O romanda vücut yalnızca içine süpermarketten satın aldığımız yiyecekleri doldurduğumuz bir şey olarak karşımıza çıkıyor.
‘Hayat’ romanını iki başka kısımda okumak mümkün, neredeyse bir insanın ikiye bölünmüş hayatı gibi… Birinci kısım organ naklini beklemenin, ikinci kısım ise organ naklinden sonrasının, yani ikram edilen hayatın hikayesi…. Bu kısmı bir aşk ilanı üzere de okuyabiliyor insan, hayata duyulan aşk üzere. Birebir vakitte vücuttaki yeni, yabancı bir organı, kimliği belgisiz bir sevgili olarak kabul etmenin de anlatımı bu.
Evet, tüm bunlar bir süreci manaya uğraşı aslında. Doğal ki organ nakil sürecine rasyonel bir gözle de bakılabilir. Bir gövde var, o gövde bir makine üzere işlemektedir, gövdenin bir kesimi değiştirilmekte, ona yeni bir modül eklenmektedir. Ancak bu yedek parçayı şöyle de görebilirsiniz: Ölmüş birine ilişkin bir modüldür bu ve siz onunla birlikte yaşayacaksınız. Romandaki anlatıcı da bu organı yabancı bir sevgili olarak görmeye başlar. Natürel hakkında hiçbir şeyin bilinmediği bir muammadır bu, tıpkı Dante’nin ortada olmayan, kimliği belgisiz Laura’sı üzere bir sevgili.
‘Hayat’ romanı bağlamında şunu da sormak istiyorum. Bugün nasılsınız, kendinizi nasıl hissediyorsunuz?
Gayet uygunum. Muhakkak organ naklinden evvelki durumla karşılaştırılamayacak kadar yeterliyim. Neredeyse 18 yıldır bu türlü yaşıyorum, bunu bir armağan olarak kabul ediyor ve mümkün mertebe bu armağandan yararlanmaya çalışıyorum.
‘KENTLERİ YÜRÜYEREK KEŞFETMEK VE YAZMAK EN BÜYÜK TUTKUM’
Çok hoş. Natürel bunu sormamın bir nedeni de şu: Hareket halinde bir muharrir olduğunuzu ve hareket halinde de yazdığınızı biliyorum. Bu bağlamda da çabucak, çok özel bir roman olan yeni yapıtınıza kelamı getirmek istiyorum. ‘Verkin’, İstanbullu bir Ermeni bayanın hikayesi. Söyleşimizin başında da değindiğimiz üzere, sık sık İstanbul’a gidip gelen birisiniz. Goethe Enstitüsü’ne bağlı Tarabya Kültür Akademisi’nin bursiyeri olarak İstanbul’da, Tarabya’da yaşamışsınız. Enstitünün internet sayfasında Boğaziçi Sineması isimli bir yazı dizisinde İstanbul’a dair edebi gözlemlerinizi kaleme almışsınız, 2016 yılında. ‘Verkin’in roman olarak doğumu da güya bu yazıyla başlıyor.
Her şeyden evvel İstanbul’da çok gezdim, dolaştım. Çok yürüdüm. Zira kentleri yürüyerek keşfetmek ve yazmak en büyük tutkum. Berlin hakkında da bu türlü yazılmış üç kitabım var. Yani bir flanör üzere bir kenti gezmek, kente bakmak ve yazmak her vakit yaptığım bir şey… Bükreş hakkında ‘Romania’ isminde küçük bir kitabım var mesela. Ve, evet, İstanbul’daydım ve kent beni büyülemişti. Mesela Tarabya’dan Eminönü’ne kadar yürüdüm. Çok hoş bir tecrübeydi, kenti tanımak ve keşfetmek için de kıymetliydi. Kentin eski surları boyunca da yürüdüm, Haliç’ten Marmara kıyısına gerçek. Doğal otomobille da çok dolaştım. Tüm bu hareketlilik, bu keşif ‘Verkin’ romanına da girdi.
Evet, okur olarak siz de romandaki karakterlerle birlikte İstanbul’u geziyorsunuz. Aslında roman Berlin’de geçen bir sahneyle başlıyor. Daha doğrusu Berlin’e getirilmiş, bir gözü mavi, oburu kahverengi bir Van kedisiyle başlıyor.
Evet, aslında Türkiye’de muhafaza altında olduğu için yurt dışına çıkarılması yasak olan bir Van kedisi bu. Kediyi ‘Verkin’ isminde bir bayan getirmiştir Berlin’e. Artık çok da genç olmayan bir bayan bu.
Sanırım yetmişlerinde bir bayan.
Evet, romanın başlarında biraz daha gençtir alışılmış. Zira roman 2015 yılında başlıyor. Fakat romanda vakit ilerledikçe yaş da alır bayan. Ki bu tarihlemeleri İstanbul’da üçüncü köprünün şimdi bitmemiş ve yeni havaalanın açılmamış olmasından da anlarsınız. Romandaki bu vakit 2019-2020 yıllarına kadar da devam ediyor. Aslında vaktin tespiti İstanbul’u ve Anadolu’yu kavramak için de değerliydi zira bu süreç birebir vakitte zalimce süren dev yapılaşmaları da kapsıyor. Çok büyük, görkemli binaların, devasa yeni köprülerin ve havalimanlarının inşa edildiği bir süreç bu. Kimsenin hayal bile edemediği İstanbul Kanalı üzere bir proje de buna dahil. –Ki böylesi yapılanmaları bugün Almanya’da ya da Orta Avrupa’da hayal etmek mümkün bile değil.
Tüm bunlar romanda da ele alınıyor. Kentin alışveriş merkezleri hakkında araştırma yapmak üzere İstanbul’a giden ben anlatıcı kişi, burada Van kedisi üzerinden tanıştığı Verkin isimli bayanla karşılaşır yine ve onun olağandışı hareketli hayat kıssasını dinlemeye başlar. Sıradışı bir bayandır Verkin. Tıpkı isminin manası üzere öteki fakat yeniden de güçlü kalabilen bir bayan.
Evet, İstanbul’da ya da genel olarak Türkiye’de daima isminin ne manaya geldiğini açıklamak zorunda kalan, bu hususta problemler yaşayan bir bayandır Verkin. ‘Verkin’ büyük ve ulu bayan manasına geliyor. Malum, Ermeniler her vakit Hıristiyan değillerdi, evvelden Zerdüştlüğe inanırlardı. Verkin de Zerdüştlükte yüksek rahibeleri anlatan bir kavram. Tahminen romandaki figürüm de güçlü bir bayan olarak kendini tam bu türlü görüyordur.
Verkin, David Wagner, Rowohlt Buchverlag, 2024. Bir Ermeni bayan bu. Türkiye’de hayatta kalabilmiş Ermenilerin torunu. Bir yandan da çok konuşkandır.
Aslında tıpkı kitaptaki üzere bir şeye tanıklık ettim ben de. Romanın ben anlatıcısı değişik bir kitap yazmak için harekete geçmişken Verkin üzere bir kişinin anlattıklarıyla, öyküleriyle adeta baştan çıkarılır. Kitaptaki müellif karakterim yani ben anlatıcı figürüm bir Alman ve bunlar karşılıklı Almanca konuşuyorlar. Verkin, yedi lisan bilen bir bayandır ve her lisanda farklı bir ömür sürdürdüğüne inanmaktadır. Kitabın bir yerinde mesela şunu söylüyor: “Ancak Almanca konuşurken bu kıssalar aklıma geliyor ve fakat Almancada bunları anlatabiliyorum.” Yani Almanca ‘Binbir Gece Masalları’nı andıran hikayelerin lisanı oluyor.
Çocukken İsviçre’de bir yatılı okula gönderilmiş bir bayan Verkin. Münasebetiyle Almanya ve Almancayla çok sıkı bağları oluşmuş. Aslında onun hayat kıssasıyla birlikte Almanya’nın 20. yüzyıl tarihine de göz atmış oluyoruz. Bana o denli geldi ki güya müellifin niyeti de biraz bu: Almanya’nın tarihini de anlatmak.
Berlin ya da Almanya kıssanın akışında çok az yer alır zira asıl yer İstanbul ve Akdeniz kıyıları ya da daha uzaklardaki Van Gölü çevresidir. Lakin Verkin’in hareketli hayatı nedeniyle Almanya da daima işin içine girer. Bunun bu türlü olmasının bir nedeni de Verkin’in birkaç yıl çok farklı bir Alman’la evli kalmış olması. Yani, bu bayan İstanbul’dan Almanya‘ya sarfiyat, sonra Fransa’da bulur kendini, derken uzun bir müddet Amerika’da yaşar. Sonuçta memleketler arası bir hayattır bu. Üç kıta ve konuşulan tüm o lisanlar bir ortaya gelir. Romandaki ben anlatıcı ise aslında tüm bunların tek bir hayata sığabilmesi karşısında şaşkındır.
‘VERKİN’İ ŞEKİLLENDİREN BABADIR’
Kitap tıpkı vakitte Türkiye’nin tarihiyle de ilgili elbette, örneğin endüstrinin gelişimi, iş hayatı, az evvel bahsettiğiniz ülkelerarası gidiş gelişler… Ana kahramanımız Verkin Tarabya’da, varlıklı bir hayat sürdürmektedir bugün. Zira bir girişimcidir ve hayat kıssasını anlatırken bir teşebbüsçü olarak Türkiye’de birinci defa ayakkabı tabanının nasıl üretildiğini de anlatır.
Tabii aslında büyük teşebbüsçü babadır ve evet, romandaki asıl kıssa de bu babaya dayanmaktadır. Yani Verkin’i şekillendiren babadır. Baba 1902 civarında doğar ve 1915 yılında İstanbul’da olduğu için de hayatta kalabilir. Ailesi daha evvel çok güçlü olmasına karşın bu tarihten sonra her şeyini yitirir. Fakat adam sonrasında elektrik alanında uzmanlaşır, bir şirket kurar ve Türkiye’de elektriğin yaygınlaşması konusunda büyük katkılar sunar. Yani bir formda İstanbul’a elektriği getirenlerden olur.
İstanbul’da 20. yüzyılın başlarında aslında elektriğin birinci etapta Hıristiyan azınlığın yaşadığı bölgelere geldiği biliniyor. Hatta bu bahis devrin romanlarında da karşımıza çıkar. Örneğin Peyami Safa, bir romanında Beyoğlu ya da Şişli üzere bölgelerin geceleri ışıl ışıl ve aydınlık, Müslümanların yasadığı Sultanahmet üzere mahallelerde ise karanlığın hakim olduğunu muharrir.
Şöyle görmek lazım bunu: Elektrik ve elektrikle aydınlanma devrin yenilikçi iktisadı sayılıyordu. Kısaca, Verkin dünyaya geldiğinde 2. Dünya Savaşı şimdi yeni sona ermiştir ve Verkin’in babası elektrik işiyle inanılmaz varlıklı bir adam olmuştur. Natürel bu zenginlik de her keresinde hayatını kurtarmış, baskılardan korunmasını sağlamıştır. Yani bir yandan çok varlıklı bir aileye doğduğu için ayrıcalıklı bir bayandır Verkin, fakat bir yandan da daima ötekileştirilmiştir. Zira 1955 yılından itibaren kovuşturmalar nedeniyle ya da ülkeyi terk etmek zorunda kaldıkları için Ermeni ve Hıristiyanların İstanbul’daki ömürleri zorlaşmıştır. Bu olgu da tekrar İstanbul’un tarihine dairdir.
‘ROMANDA BİÇİM NEDİR Kİ?’
Romanın biçime gelmek istiyorum. Neredeyse röportaj biçimi bir anlatım hakim romana. Ben anlatıcı muharrir David, Verkin’le ve Verkin’in yardımcısı Nevin’le bir arabanın içinde hareket halindedir. Evvel İstanbul’un içinde gezdirirler bizi, sonra Türkiye’nin farklı noktalarına masraflar. Ve Verkin hayatını anlatır. Ben anlatıcı sorar o karşılıklar. Aslında pek alışılageldik bir roman formu değil lakin metin tam da bu dolaylı anlatımla yolunu buluyor.
Eğer, Rachel Cusk’ın ‘Çerçeve Üçlemesi’ başlığı altındaki kitaplarını okuduysanız bilirsiniz, o da benimkine benzeri bir şey yapıyor. Bu romanlarda bir müellif vardır, bir bayan müellif. Müellif birinci kitapta Atina’da, ikincisinde Londra’dadır ve daima bir şeyler anlatan beşerlerle buluşur, kendisi ise ben anlatıcı olarak çabucak hemen hiç yoktur. Müellif kendi öyküsüne lakin oburlarının hayat öyküsünü anlatmaya vesile olmak için değinir. Yani demem şu ki, romanda biçim nedir ki? Bir sürü biçim var, yalnızca mektuplardan bir roman da yazabilirsiniz.
Tabii burada akla yatkın bir seçim yapılmış bence ki bununla da kelamı Pierre Loti’ye getirmek istiyorum. 19. yüzyılın sonlarında İstanbul’da yaşamış ve Osmanlı haremi üzerine romanlar yazmış olan bu Fransız müellif birebir vakitte oryantalist olduğu gerekçesiyle Nazım Hikmet tarafından eleştirilmiştir. Sizin kitabınızda ise romanın başında, Pierre Loti’nin bir romanı hakkında konuşulur. Şunu düşündüm açıkçası: Sanki kitabın biçimini Pierre Loti üzere oryantalizm tuzağına düşmemek için de seçmiş olabilir misiniz?
Umarım düşmemişimdir bu tuzağa. Pierre Loti’nin kelamını ettiğiniz o romanında da bir muharrir gelir İstanbul’a, aslında özel haremlerine kapatılmış ve yardıma muhtaç iki Osmanlı bayanı tarafından çağrılmıştır bu kişi. Çok güzel Fransızca konuşan bu iki bayanla gizlice buluşmaktadır. Alışılmış benim durumumu ironik bir benzetme olarak da görebilirsiniz: Neredeyse 120 yıl ortadan sonra yeniden Avrupa’dan bir müellif İstanbul’a gelir ve burada farklı bir dünyayla karşılaşır. Doğal oryantalizm tuzağı Batılı muharrir için hep bir tehdittir, ben de bu tuzağa yakalanmamak için oryantalizmi baştan itibaren bahis haline getirdim sanırım.
”VERKİN’, AYAKTA VE HAYATTA KALMA UĞRAŞININ ROMANIDIR’
Akıllıca bir usul. Pekala siz bu romanınızı nasıl özetlerdiniz?
Kısa ve soyutlaştırarak anlatmam gerekirse: ‘Verkin’ ayakta ve hayatta kalma uğraşının romanıdır diyebilirim. Bir hayat hikayesi bu fakat tıpkı vakitte İstanbul’da, Türkiye’de hayatta kalma çabası vermiş bir Ermeni bayanın hikayesi bu. Ve şimdi hiç değinmediğimiz diğer bir mevzu daha var ki, o da şu: Bu kitap birebir vakitte Türkiye üzere erkek hâkim bir ülkede bayan olarak kendini ispat etmek zorunda olmanın da hikayesi. Olağan yalnızca Türk erkekleri değil, Ermeni erkekleri de bu romanda pek olumlu çizilmezler. Romanda anlatılan Ermeni erkeklerin pek birden fazla bugün Türkiye’de yaşamasa da. Verkin tam da bu erkekler yüzünden herkesten daha fazla erkek kalmış bir bayandır.
Bu söyleşi muharrir Menekşe Toprak’ın hazırlayıp sunduğu iki lisanlı “LitVers – Edebiyat Söyleşileri” projesi kapsamında yapılmış olup tamamı podcast olarak yayınlanmıştır.
Podcast söyleşilerinin yayınlandığı sayfalar:
www.litvers.com
LitVers – YouTube
LitVers | Podcast on Spotify