Bir mal yahut hizmetin piyasadaki satış pahasını belirleyen ölçü fiyattır. Para kullanımı, devreye girip de piyasayı düzenlemeden evvel trampa (değiş tokuş) sistemi geçerliydi. Bir mal yahut hizmet satın alacak kişi onun karşılığında bir mal yahut hizmet vermek durumundaydı. Bu iki malın birbiriyle değiş tokuş ilgisi bize göreli fiyatları verir. A marka saat bin liraya, B marka saat iki bin liraya satılıyorsa bu iki saatin değişim pahası: B = 2A olur. İşte bu ölçü bize bu iki saatin birbiri karşısındaki nispi fiyatını verir. Olağan şartlarda enflasyon fiyatları arttırsa da bu değişim ölçüsü böylelikle kalır. Diyelim ki saatlerin yapısı, teknolojisi, kalitesi değişmemişken yüzde 50 enflasyon nedeniyle A marka saatin fiyatı 1.500 liraya, B marka saatin fiyatı da 3.000 liraya yükselirse değişim oranı (B = 2A) değişmeden kalır.
A marka ya da B marka saatin piyasa kıymetini kim ya da ne belirler? Bu bedeli öncelikle o saatin maliyeti belirler. O saatin imalatında kullanılan gereç ve girdiler, atölye kirasından ona düşen hisse ve imali için harcanan emek üzere maliyet ögelerinin toplamı saatin maliyetini belirler. Bu, o saat için konulacak fiyatın alt limitidir. Bunun altında bir fiyatla satılırsa imalatçı/satıcı ziyan eder. İş maliyetlerle kalmaz, o tertibi yapıp saati ürettirip satacak olanın da bir ölçü yarar sağlaması gerekir. Bu da maliyetin üzerine bir kâr hissesi eklenmesi gereğini doğurur. Buna nazaran bir mal yahut hizmetin satış fiyatı o mal yahut hizmetin maliyeti ve olağan kârdan az olmaz. Olağan kâr problemi tartışmalıdır lakin bir genelleme yaparsak; bir girişimcinin kullandığı sermayeye, üstlendiği risklere, katlandığı faize, harcadığı emeğe ve vakte karşılık elde etmesi gereken taban yarar olağan kâr olarak kabul edilebilir. Bütün bunlar bir ortaya gelse de mal yahut hizmetin satış fiyatını belirlemeye kâfi olmaz. Son kademede fiyatı belirleyen iki güç vardır: Arz ve talep. Satıcı, A marka saati bin liraya satışa çıkardığında buna talep olmazsa, bir mühlet sonra satış fiyatını düşürmek zorunda kalır. Ya da şayet satışa sunulan ölçünün üzerinde bir talep ortaya çıkarsa o vakit o talebe karşılık verecek arz artışı gerçekleşene kadar saatin fiyatı yükselir. Münasebetiyle bir mal ya da hizmetin satış fiyatını sadece maliyet + kâr hesapları değil tıpkı vakitte o mal ve talebe ait arz ve talep belirler.
Fiyatların belirlenmesinde değerli bir öge da öteki mal ve hizmetlerin de fiyatlarını içeren genel fiyat seviyesidir. Şayet fiyatlar genel seviyesi artış halindeyse yani iktisatta enflasyon varsa o vakit saatlerin maliyeti ve münasebetiyle fiyatı da artar. Diyelim ki maliyeti 850 lira olan A marka saat, maliyetin üzerine yüzde 17,7 kâr hissesi eklenerek 1.000 liraya satılıyor olsun. Şayet enflasyon yoksa satıcı, birebir maliyetleri karşılayarak birebir malı tekrar üretip satmaya devam edebilir. Buna karşılık aylık yüzde 5 oranında enflasyon varsa işler farklı gelişecek demektir. İmalatçı/satıcının bu saati imal edip, vitrine koymakla satması ortasında ortalama iki ay müddet geçiyor olsun. Bu durumda mal satıldığında satıcının eline geçen 1.000 liranın satın alma gücü (aylık yüzde 5 enflasyon nedeniyle) yüzde 10 azalmış yani 1.000 lira, satıcıya fakat 900 liralık satın alma gücü bırakacaktır. Bir öbür bakış açısıyla satıcı, gerçek olarak yüzde 17,7 değil yüzde 5,9 kâr elde etmiş olacaktır. Satıcı, bu fiyatla satmaya devam ederse bir sonraki satışından ziyan etmeye başlar. Bu durumda satıcının yapacağı şey fiyatı 1.000 lira olarak değil 1.060 lira olarak belirlemek olacaktır. Birtakım satıcılar, enflasyonun bu türlü devam edeceğini buna karşılık her ay fiyatı artırmasının mümkün olmayabileceğini düşünerek fiyatı geçmiş enflasyonun da üzerinde artırmaya yönelir. O vakit fiyatı (yüzde 17,7 kâr edecek şekilde) 1.060 lira değil, mesela 1.150 lira olarak belirler. Satıcı, bunu yaparak kendini muhafazaya çalışırken enflasyonu hem körüklemiş hem de ona süreklilik kazandırmış olur. Başlangıçta satıcı kendini korumuş görünse de bir müddet sonra bu durum kendisi aleyhine de sonuçlar vermeye başlar. Geleceğe ait beklentiler olumlu hale gelmeden bu cins evvelce yansıtılmış bir enflasyonun önlenmesi pek mümkün değildir.
Bunlara ek olarak bir de siyasal iktidarın piyasanın işleyişine çeşitli yollarla (faizle, kurla, para basarak, vergilerle, tarım siyasetleriyle, teşviklerle vb.) müdahalesi kelam konusu olabilir. Şayet bu müdahaleler genel bir müdahale değil de farklı mal ve hizmetlere farklı biçimlerde yansıyan müdahaleler biçiminde olursa mal ve hizmetlerin nispi fiyatları ortasındaki alakalar bozulur. Üstteki örneğimize tekrar dönelim. Diyelim ki hükümet A marka saate yüzde 10, B marka saate (lüks olduğu gerekçesiyle) yüzde 30 satış vergisi koymuş olsun. Bu durumda A marka saatin satış fiyatı 1.100 liraya, B marka saatin satış fiyatı 2.600 liraya yükselmiş olur ve bu durumda değişim denklemi B = 2,6A olarak değişir. Vergiden evvel 1 adet B marka saatle 2 adet A marka saat değiştirilebilirken, vergi düzenlemesi sonrası 1 adet B marka saat verildiğinde karşılığında 2 adet A marka saat ve 600 lira alınır hale gelmiştir. Uygulanan farklı satış vergileri sonucu A marka saatin göreli pahasında düşüş ortaya çıkmıştır.
Türkiye, son yıllarda bir yandan çok yüksek enflasyon sorunu yaşarken bir yandan da piyasaya yapılan peş peşe müdahaleler ve izlenen yanlış siyasetler yüzünden izafi fiyatlar istikrarının bozulması meselesini yaşıyor. Son birkaç yılda fiyatları taban fiyatıyla belirlenen tahıllar üzere birtakım malların fiyatı açıklanan enflasyonun altında arttı. Buna karşılık dolmuş fiyatları, dokuma eserleri üzere birtakım mal ve hizmetlerin fiyatları açıklanan enflasyon, peynir, tereyağı, yoğurt, zeytinyağı üzere kimi malların fiyatları gerçek enflasyon kadar arttı. Kiralar, özel okul fiyatları, tatil yeri fiyatları üzere kimi hizmetlerin fiyatları ise her türlü ölçünün üzerinde arttı. Bu farklı fiyat artışları, fiyatlar ortasındaki nispi ilgileri alt üst etti. İki, üç yıl öncenin bir haftalık her şey dâhil tatil parasıyla bugün lakin uçak biletleri ve havalimanına gidiş geliş taksi fiyatları karşılanabiliyor. Ya da iki üç yıl öncenin kira bedeli, bugünün aidatlarına lakin denk geliyor. O nedenle tüketiciler sadece fiyat artışlarına şaşırmakla kalmıyor tıpkı vakitte nispi fiyat münasebetlerinin kopmasının da şaşkınlığını yaşıyor.
Paranın üç temel fonksiyonundan birisi alış verişe mevzu mal ve hizmetlerin pahasını ölçmektir. Yüksek enflasyon ve fiyatlar ortasındaki nispilik alakasının kopmasının yanı sıra Türk Lirasının kıymet ölçme niteliği de kaybolmuş bulunuyor. Mesela Türkiye’nin 2023 yılında GSYH’si 26 trilyon 276 milyar lira denildiğinde beşerler pek bir şey anlayamıyor fakat bu fiyatı 2023 yılı ortalama dolar kuruna (yaklaşık 23,5 lira) bölüp de 1,1 trilyon doları bulunca GSYH’nin ne kadar olduğu zihninde canlanıyor. Bunun nedeni Türk Lirasının paha ölçme niteliğini yitirmiş olması. Misal bir durum 2001 krizi öncesinde de yaşanmıştı. Türk lirasının bedel ölçme fonksiyonunu yitirmesi fiyatların nispilik sıkıntısının ortaya çıkmasının nedenlerinden birisini oluşturuyor.
İşin en makûs tarafı, toplumun yaşadığı bu nispilik düzensizliği sadece fiyatlar alanında değil, her alanda karşımıza çıkıyor. Türkiye, hiçbir vakit gelişmiş ülkelerdeki hukuka, demokrasiye, eğitim nizamına sahip olmadı lakin her geçen gün bir evvelkinden daha geriye giderken eski durumumuzun izafi olarak daha yeterli olduğunu fark ediyoruz. Ve tuhaf bir halde dün eleştirdiğimiz durum, bugün geldiğimiz basamağa bakınca, yeterliymiş üzere görünüyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.