Günümüz çoksatanlarının yapısını çözümlemeye kalksak ne buluruz? Şu ünlü bestseller fıkrasının özetlediği yapı? Seks, aristokrasi, tarih, gizem ve din… Bu formül her çoksatarın içinde var mı tartışılır lakin sanırım “aile” ve “travma” kavramlarını çoksatar sanayisinde olmazsa olmaz sayabiliriz. Karakterlerin her birinin bir travması vardır. Bu travmalar çoklukla aileyle, geçmişle ilgilidir (alın size “tarih”). Travmanın o denli baş edilemez çeşitten olması da gerekmez, bir terapi seansını dolduracak bir travma kâfi gelir. Roman yerleri birden fazla vakit turistik bir imge olarak yer alırlar, kimi vakit da sadece bir kimliğin taşıyıcısı olarak.
Şimdi Sally Rooney’in dördüncü ve son romanı ‘İntermezzo’nun bu yapıya uyup uymadığına bakalım.
Babaları Doğu Avrupalı, anneleri İrlandalı iki erkek kardeş. Peter 32 yaşında bir insan hakları avukatı. Ivan ise 24 yaşında, ağabeyinin tabiriyle toplumsal alakalarda problemli bir satranç dahisi. Roman, Doğu Avrupalı babanın vefatıyla başlıyor. Anne, ikinci kocası ve oğullarıyla kendi hayatını yaşıyor. Peter’ın İsavari bir serzenişle “beni neden terk ettin” deyişinden baba tarafından pek benimsenmediğini anlıyoruz. Peter’ın bir travması baba, oburu de onları terk eden, “parfüm kokulu” anne. Rooney’in birkaç yerde annenin parfüm kokusunu vurgulaması, şu bizim muhafazakâr muharrirlerin bayanın doğallığını ahlakın göstergesi saymalarını çağrıştırıyor fakat neyse, muhafazakar damgası vurmakta sabırsız davranmayalım.
Peter’ın, seks işçiliğinin eşiğinden dönmüş üniversite öğrencisi Naomi’yle bir alakası var. Yatakta köleleştirilmekten hoşlanan Naomi, Peter’la ilgisine biraz da üniversite masraflarının karşılanması olarak bakıyor. Peter’ın asıl sevdiği bayan yıllar evvel birlikte olduğu lakin 25 yaşında geçirdiği feci kazadan sonra Peter’ı terk eden akademisyen Slyvia. Gördüğünüz üzere, karakterler psikoloji kitaplarındaki kişilik tahlillerinden ödünç alınmış adeta: İçe dönük kişilik Ivan, dışa dönük kişilik Peter. Ya da öteki bir aksilik: Entelektüel Sylvia ile seksi Naomi. Bizim ahlakçı Tanzimat müelliflerinin pek sevdiği ikili aykırılıklar bunlar. Bu terslikler kurulduktan sonra müellifin bize fazla bir şey söylemesi gerekmiyor, her ne kadar 471 sayfa boyunca bunu umut etsek bile. Her şey bu tanımlanmış terslikler içinde olup bitiveriyor.
Ivan ve Peter’ın ortasında bir iletişimsizlik var, Ivan bunu “nefret” olarak isimlendiriyor fakat iki kardeş ortasındaki çatışma, karakterlerin hayatında olup biten öbür her şey üzere “dişe dokunur”, münasebetiyle biz okurları ikna edecek sahicilikte değil.
Ivan ile Peter ortasındaki aksilik, bayanlarla kurdukları bağlantılarda de geçerli: Bir yanda Ivan’ın, 36 yaşında, ayrılmayı kabul etmeyen alkolik kocasının ve tutucu İrlanda taşrasının gölgesinde, kendisinden 12 yaş küçük, diş telleri takan bir gençle hazzı ve aşkı tatmaya çalışan Margaret’le kurduğu münasebet; bir yanda da 32 yaşındaki Peter’ın 23 yaşındaki Naomi ile kurduğu bağlantı. Margaret’in alkolik kocası âlâ fakat hasta bir adam olarak, olay örgüsüne bir tesirde bulunmadan, yalnızca bir isim olarak geçip gidiyor. Onun varlığı erkekliği sorgulamamıza da yardım etmiyor.
GÖRÜNMEYEN KENTLER
Dublin ya da İrlanda taşrası yer olarak bir rol oynamıyorlar ‘İntermezzo’da. Yalnızca bir kimliği imlemek için anılıyorlar: İrlandalılık. Romanda dış dünya neredeyse yok, ismi anılan kentlere ve kasabalara karşın, her şey meskenlere ve telefon ekranlarına sıkışmış durumda. Bu da ister istemez, Henri Lefevbre’nin “pratik ve toplumsal ömrün ‘yeniden özelleşmesi’, aile hayatına, yani özel gündelik hayata kapanma” diye tanımladığı olguyu akla getiriyor. Kolektif olandan sıyrılmış gündelik hayatta bütün hayatlar dört duvar ortasına kapanmıştır adeta. Muharrir, günümüz anlatısının çok sevdiği aile içi hesaplaşmalar için tekrar ve tahminen de sonsuza dek özelleşmiş bir hayata muhtaçlık duymaktadır. Karakterler meskenlerinin ve ofislerin içinde sevişirler (birörnek sevişme sahneleri çoksatarların fettan ilahlarını bile hayal kırıklığına uğratacak kadar sıkıcı olsa da), konuşurlar, telefonlarının ekranlarını kaydırırlar, tuşlara basarlar. Teknolojinin bile dolduramadığı bir boşluk vardır gündelik hayatın ortasında. Travmalarla, sevişmelerle, serzenişlerle de dolmayan. Tahminen de kolektif olanın, toplumsal olanın çekip alınmasından doğan boşluktur bu. Daima kendini tekrar eden bir boşluk.
Lefevbre 19. yüzyılın karakteristik temalarını şöyle tanımlar:
“Yenilgi, bozgun teması.
İkilik teması.
Olağandışılık, mucize teması.”
Lefevbre’ye nazaran, 19. yüzyıl romanı, olağandışılık ve mucize temasıyla “gündelik ömrü küçültmeye, gözden düşürmeye çalışır.” Gerçek haliyle dünyanın değersizliği keder olmuştur 19. yüzyıl muharririne. Kendini Napolyon olarak gören zavallı, fakir bir hukuk öğrencisinin gündelik hayata burun kıvırmaması düşünülemez aslında, değil mi?
Günümüz romanı ya da tanınan romanı mı demeli, mucizeyi, olağandışılığı ortadan kaldırıp gündelik hayatın bayağılığına teslim olmuş üzeredir. Sorun da budur zati, bu teslim oluşta, Barbara Pym’in ‘Kusursuz Kadınlar’ının, bulaşık yıkayan bir bayanın 24 saatini bilinçakışıyla anlatmayı düşleyen gözüpeklikten, kahramanca karşı koyuştan eser yoktur.
İntermezzo, Sally Rooney, Tercüman: Begüm Kovulmaz, 412 syf., Can Yayınları, 2024. ÜŞENGEÇ GEVEZELİK
Rooney, karakterlerinin niyetlerini ya da diyalogları aktarmada farklı bir listeleme sistemi kullanıyor:
“Sylvia, Austen sempozyumu için hazırladığı makaleden kelam etti. Sohbeti sürdürebilecek kadar aşina olduğu bir mevzu. Hatta Darcy’nin kalemini onarması hakkındaki aptalca latifesiyle onu güldürdü bile. Soğuk ve karanlık kış havası, sudaki ışıklar. Naiplik devri edebiyatından kelam ettiler. Napoleon Savaşları’nın değeri. Napoleon, o büyük adam. Toussaint Louverture. Bolivar, Garibaldi. Farklı tarihi figürlerin romantik cazibesi. Peter’ın aklına nedense Akitanya düşesi Eleanor gelir daima. Avrupa’nın Protestan ve Katolik ulusları ortasındaki kültürel farklar.”
Bu cins listeleme usulüne o kadar başvuruluyor ki, insan ister istemez telefonda uzun ileti yazmaktan sıkılıp kısaltmalara başvuran insanları getiriyor akla. Teknolojinin lisanı edebiyatı bu kadar belirledi mi? Roman müellifi, bu listelemeden karakterlerine dair ne üzere sonuçlar çıkarmamızı umuyor? Evet, Dostoyevski’nin geveze kahramanları yok günümüzde ancak bu üşengeçlik neden? Siyasetin ya da rastgele bir bahsin, tekrar özelleşmiş hayatta bir yerinin ve ehemmiyetinin olmamasından mı? Ve sormadan geçemeyeceğimiz bir soru: Bu üşengeçlik ve kestirmecilikle, nasıl olup da Dostoyevski’ninkiler kadar kalın romanlar yazılabiliyor?
Ivan’ın ekolojik hassaslığı, Peter’ın, kardeşini bayan düşmanlığıyla suçlaması romanda siyasete değil lakin politik doğruculuğa dair bir ipucu veriyor. Uzayıp giden listelerden karakterlerin ne düşündüklerini kestirmek için insan sarrafı değil, sözün tam manasıyla müneccim olmak gerekiyor. Google arama motoruna yazılan söz kümeleri üzere listeler okura bir şey anlatmaktan o kadar uzak ki, 471 sayfa bütünlüklü, dengeli bir karakterin ortaya çıkmasına yetmiyor ne yazık ki. İnsan sormadan edemiyor, edebiyat piyasası için cazipliğini bir yana bırakırsak, İrlanda’nın bu roman için sahiden bir kıymeti var mı? Yoksa tıpkı kıssa rastgele bir kentte ya da taşrada da geçebilir miydi?
‘İntermezzo’da anlatıcı bir kamera aracılığıyla izletiyor bize olayları. Oluş anlarına şahit oluyoruz. Her şey şimdide olup bitiyor. Televizyon ekranındaki bir reality gösterisi izler üzere, etkisiz, yargısız, anlatıcının anlattıklarını gerçek vaktiyle izliyoruz. Olaylar geçip gidiyor gözümüzün önünden, bir sahne özetleniyor. Sonra bir diğer sahneye geçiyoruz. Yargı oluşturmamız, düşünmemiz arzulanmıyor bile. Muharrir, “yeniden özelleşmiş” bir yerde, ailenin tam kalbinde açıyor romanını ve sonra toplumsal medyanın anonim lisanıyla bizi tekrar her şeyin kendi üzerine kapandığı yere, aileye götürüyor. Pek de gerçek olmayan çatışmalar, travmalar bir çırpıda çözülüveriyor. Sadece aile içinde görebileceğiniz bir memnunluk sahnesi. 21. yüzyıl romanı döngüsellikle başladığı yerde bitiyor. Esasen karakterlerin topluma dair, kolektife dair bir tahayyülleri yok. İkilemleri haz ve daha fazla haz ortasında. Bu yüzden vücudun vaktini kolluyorlar. Margaret, yaşlanıp çirkinleşince Ivan’ın artık onu sevmeyeceğinden korkuyor. Vücutla başlayan kıssa yeniden vücudun üstüne kapanıyor. Bir vakitlerin vücut ruh ikilemi çoktan rafa kalkmış durumda; artık yalnızca vücut var, vücudun vakti var. Bu yüzdendir ki akıl çağı, irtibat çağı bile vücudun döngüselliğinden kurtaramıyor bizi.
Belki yeni çağın gerçekliği bu. Telefon iletilerinin, toplumsal medyanın belirlediği bir lisanla aktarılan bir gerçeklik. Daima aşina olanın peşinden gitme, kökler… Uydurma çatışmalardan sonra gelen iyilik duygusu. Dünyayı saran irtibat ağlarının bile konutun dört duvarı ortasında sıkışıp kalması. Roman gündelik hayata tutunuyor. Evet, tahminen de Terry Eagleton’ın entelektüel sorunlar için söylediklerini günümüz tanınan romanı için de söyleyebiliriz:
“Entelektüel problemler artık o malum fildişi kuleye hapsedilmiyor, tam bilakis medyayı ve alışveriş merkezlerini, yatak odalarını ve genelevleri de kapsayan geniş bir dünyayı kucaklıyor. Gündelik hayatın tam göbeğine eklemlenmiş durumdalar ancak onu tenkide tabi tutma yeteneklerini yitirmek değerine.”
Roman da tecrübeden, kolektiften, irade gücünden arınmış bir gündelik hayatın ortasında ancak yalnız onu eleştirme yeteneğinden değil, manaya ve anlamlandırma yeteneğinden de uzak. Tahminen de çoksatarlığın formülü de bu: Daima kendi üstüne kapanmanın verdiği o rahatlatıcı his, telefon ekranlarındaki süratle değişen imgelere tezat daima orada olan, sonsuza dek eşeleneceğimiz kutsal aile. Yazıyı Lefevbre ile bitirelim:
“Yeniden-özelleştirme” tarih hızlanırken meydana gelir. Bunun, sırf bu telaşlı hızlanmanın içinde barındırdığı mağlubiyetlerle, sınama ve tehlikelerle değil, tekniklerle de bağı vardır. İmdi, başta radyo ve televizyon olmak üzere, bu teknikler özel hayatı toplumsal ve politik yaşama, tarihe, bilgiye açıyor olmalıydı. Şuur ve özel ömür kendi üzerine kapanırken, buna, ömrün ve şuurun ‘küreselleşmesi’ eşlik eder. Açılım, öngörülmemiş sonuçlar yaratır. Öngörülür ve beklenen ‘küreselleşme’ kendi üzerine kapanma usulünde gerçekleşir. Artık kendini yurttaş olarak hissetmeyen özel insan, koltuğunda otururken, cihan üzerinde tesiri yokken ve bunu sıkıntı etmezken, kozmosa şahit olur. Dünyaya bakar. Globalleşir; fakat yalnızca bir bakış olarak globalleşir. Bir ‘bilgi’ edinir. Lakin bu bilgi tam olarak neden ibarettir. Hakikaten bilmekten ya da görülen şeyler üzerindeki iktidardan, olaylara gerçek iştirakten değil. Burada yeni bir çeşit bakış vardır: Şeylerin imgesine yönelmiş, fakat güçsüzlüğe indirgenmiş, uydurma şuur ya da kısmi bilgi sahibi olmaya, katılımsızlığa indirgenmiş toplumsal bir bakış. Gerçek bilgi, gerçek güç, gerçek iştirak bu bakışla uzaklaşır; asla bu bakışın altında değildir.”
Kaynaklar:
Sally Rooney, İntermezzo. Çev. Begüm Kovulmaz, Can Yayınları, 2024.
Henri Lefevbre. Gündelik Hayatın Eleştirisi I, Çev. Işık Ergüden, Sel Yayınları, 2010.
Henri Lefevbre. Gündelik Hayatın Eleştirisi II, Çev. Işık Ergüden, Sel Yayınları, 2010.
Terry Eagleton, Kuramdan Sonra, çev. Uygar Abacı, Literatür Yayınları, 2006.
Not: Rooney’in Filistin halkına uygulanan soykırıma karşı sergilediği onurlu tavra hürmetle elbette.